Μια φωνή αρκούσε πάντα για να στηθεί το γλέντι...μια φωνή και μια ψυχή. Όμως ο άνθρωπος λαχταρά να δημιουργήσει, να εμπλουτίσει και να αποδώσει τον ήχο.Έτσι μέσα στα χρόνια εμπλουτίζει κάθε μουσική με διάφορα όργανα, που στο πέρασμα του καιρού αφομοιώνονται ή όχι μέσα στην παράδοση του κάθε τόπου.
Κάπως έτσι λοιπόν συναντάμε και το γλυκόλαλο βιολί στην τοπική μουσική της Κρήτης. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας ήταν διαδεδομένο στην Κρήτη. Σε μια γκραβούρα του 1260 ένας κρητικός απεικονίζεται παίζοντας βιολί, αλλά και σ’ ένα χειρόγραφο φαίνονται εικόνες από τον «Ερωτόκριτο» που πλαισιώνονται από μουσικούς που παίζουν βιολί. Απαντάται όμως και στην κρητική κεντητική τέχνη . Στο Βρετανικό Μουσείο βρίσκονται δυο κρητικά εργόχειρα της περιόδου της Βενετοκρατίας. Πρόκειται για δυο όργανα το ένα αχλαδόσχημο και το άλλο οκτάσχημο, τα οποία παίζονται με δοξάρι , με μεγάλη ομοιότητα στον τρόπο παιξίματος του βιολιού. Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε πως αποτελούν πρόγονο του. Ευρέως διαδεδομένη ήταν σε όλη την Κρήτη η εκτέλεση των μουσικών κομματιών με το βιολί , σήμερα όμως την συναντάμε κυρίως στα άκρα Ανατολής και Δύσης.
Σπουδαίος πρωτομάστορας και μουσικός με βαθιά γνώση και σπουδές σε κονσερβατόριο της Γαλλίας ήταν ο Στρατής Καλογερίδης. Παρ’ότι σπούδασε στο εξωτερικό και οι γνώσεις του ειδικά για εκείνη την εποχή ήταν εξαιρετικές, επιστρέφοντας στον τόπο του επέλεξε πέρα από την Ευρωπαική μουσική να αναδείξει στο βιολί κυρίως την τοπική μουσική της πατρίδας του. Έτσι, επανεκτέλεσε μα και συνέθεσε πρωτότυπες μελωδίες και έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη διάδοση του οργάνου.
Φυσικά, ακόμη ένας σπουδαίος βιολάτορας της μετέπειτα εποχής είναι ο Κωστής Παπαδάκης ή Ναύτης, ο οποίος μαρτυρά σε συνέντευξη του ‘’ Η οικογένειά μου είναι Γραμπουσιανή και είναι οικογένεια μουσικών. Κρατάει - τουλάχιστον απ' ότι γνωρίζουμε- από το 1710 . Εχω ένα βιολί του 1710 το οποίο είναι από πατέρα σε παιδί. Απ΄ αυτό και από οικογενειακές πληροφορίες ξέρω ότι από τότε παίζανε βιολιά, ο παππούς μου ο προπάππος μου κλπ. Κι όμως σε πληροφορώ ότι έχουμε στην Ανατολική Κρήτη εικονογραφία του 1260 όπου παίζουν βιολί και λαγούτο. Ποτέ λύρα. Η λύρα έφτασε στην Κρήτη το 1723 από τους καραμαλήδες και τους μουσουλμάνους’’. Κανείς φυσικά δεν μπορεί να τεκμηριώσει επιστημονικά τα όσα γράφονται στο βιβλίο του σπουδαίου Ναύτη ‘’ Κρητική Λύρα ένας Μύθος’’ παρ’όλ αυτά όμως η προφορική παράδοση πάντα ήταν και είναι αναπόσπαστο κομμάτι της μουσικής ιστορίας.
Μεγάλο ενδιαφέρον στην εξέλιξη της σύγχρονης ενορχήστρωσης στην Κρητική μουσική αποτελεί ένα περίεργο κατά γενική ομολογία γεγονός το οποίο συνέβει κατά την περίοδο που ανέλαβε καθήκοντα διευθυντή στο Ε.Ι.Ρ, ο μεγάλος διδάσκαλος και ερευνητής της παραδοσιακής μουσικής της Ελλάδας, ο Σίμωνας Καράς. Από το 1955 η πρώτη διαταγή του ΕΙΡ Χανίων, απαγόρευσε στους βιολιστές να παίζουν κρητική μουσική από το ραδιόφωνο. Η ίδια διαταγή επικυρώνεται το 1961 με την υπ.αριθμ. Α/5519/Γ.Γ.2917/61 και καταλήγει την ίδια χρονιά με την υπ.αριθμ. Α/6213/Γ.Γ.12/10/61. Η νεώτερη απαγόρευση έγινε το 1967 και ακόμα δεν έχει επισήμως αρθεί. Ο Σίμωνας Καράς στα μέσα της δεκαετίας του ’60 ανέλαβε την διεύθυνση του μουσικού προγράμματος της Δημοτικής Μουσικής του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας. Από τότε με εισηγήσεις του προτείνει και τελικά επιτυγχάνει την απαγόρευση της ραδιοφωνικής μετάδοσης Κρητικών τραγουδιών και σκοπών παιγμένων με βιολί θεωρώντας ότι το πλέον αντιπροσωπευτικό όργανο της Κρητικής μουσικής παράδοσης είναι η λύρα. Φυσικά θα υπάρχει κάποια λογική πίσω από αυτή την απόφαση η οποία ισχύει μέχρι και σήμερα...απλά κανείς δεν την έμαθε ποτέ. Κάθε όργανο στα χέρια ενός έμπειρου και σπουδαίου παίκτη μπορεί να αναδείξει το χρώμα και την ταυτότητα του κάθε τόπου. Όπως η λύρα, το θιαμπόλι, το μπουλγαρί, το νταουλάκι, το λαούτο, η ασκομπαντούρα, η μπαντούρα. Έτσι και το βιολί αποτέλεσε και αποτελεί κομμάτι τούτης της παράδοσης. Κάποιοι από τους πολλούς σπουδαίους βιολάτορες που πέρασαν από τούτο τον τόπο και άφησαν το στίγμα τους είναι οι :
Νικόλαος Χάρχαλης. Γεννήθηκε στα Χαρχαλιανά Κισσάμου το 1884. Απ τους πρώτους σόλο βιολιστές της Δυτικής Κρήτης. Η πιο δημιουργική του περίοδος ήταν μεταξύ 1910 και 1940.
Γιάννης Δερμιτζάκης ή Δερμιτζογιάννης. Γεννήθηκε το 1907 στη Σητεία. Πολυσύνθετος και δημιουργικότατος. Βιολάτορας, λυράρης και εκφραστικός ερμηνευτής.
Ο Μανώλης Σιδεράκης γεννήθηκε στα Γριμπιλιανά Κισσάμου το 1901. Καταπληκτικός βιολάτορας και οι δοξαριές του γέμισαν όλο το Νομό Χανίων. Έπαιζε τη Γλυκομηλίτσα, σκοπό τον οποίο διέσωσε και ηχογράφησε ο Νάυτης μαζί του σταβαθειά του γεράματα.
Γιώργης Σαριδάκης ή Μαύρος. Γεννήθηκε το 1910 στον Σκουτελώνα Κισσάμου. Αυτοδίδακτος δεξιοτέχνης βιολάτορας δημιούργησε στην Δυτική Κρήτη κυρίως την περίοδο 1935-1965
Κώστας Παπαδάκης ή Ναύτης. Γεννήθηκε το 1920 στο Καστέλι Κισσάμου. Μεγάλος βιολάτορας που έζησε απ το 1959 μέχρι το 1976 στην Αμερική. Πρόσφερε τα μέγιστα στα ακούσματα της Δυτ. Κρήτης.
Εξέδωσε το 1989 το βιβλίο: "Κρητική λύρα ένας μύθος.
Κάθε όργανο, κάθε ήχος, κάθε μελωδική γραμμή ίσως είναι μια κλωστή που μας συνδέει με τη αρμονία του σύμπαντος κόσμου. Θα ήταν κρίμα να χάσουμε έστω και μια νότα...
